افراد زیادی به تجربه دریافته‌­اند که بین اضطراب و بیماری ارتباط وجود دارد. هنگامی که در خانه یا محل کار دچار اضطراب می‌شویم، سرماخوردگی، آنفلونزا، تبخال و حساسیت تشدید می­‌شود. به همین دلیل ویروس کرونا هم از این قاعده مستثنی نیست. افراد مبتلا به ویروس کرونا اگر تحت استرس قرار بگیرند دچار تضعیف سیستم ایمنی بدن می‌شوند.

ارتباط بین استرس و بیماری متفاوت است: دسته‌­ای تا زمانی­‌که به مرخصی می‌روند، هرگز بیمار نمی­‌شوند (یعنی بعد از تمام شدن استرس) و بعد تمام مدت را صرف مبارزه با ویروس می­‌کنند. دسته‌ی دیگر به محض مواجه شدن با استرس و اضطراب دچار بیماری می‌شوند. امروزه بسیاری از محققان به­‌خاطر ارتباطاتی از این دست درحال تحقیق به­‌روی این موضوع هستند که آیا واقعا بین اضطراب و بیماری ارتباط هست (و اگر بله چگونه؟). یکی از اصلی­‌ترین موارد قابل توجه در این تحقیق، مطالعه­‌ی تاثیر استرس به­‌روی سیستم ایمنی است زیرا یکی از راه‌­های بروز بیماری در اثر استرس، تاثیر آن به­‌روی سیستم ایمنی است.

سیستم ایمنی بدن چگونه کار می‌کند؟

کار سیستم ایمنی محافظت از بدن در برابر عوامل و سایر موادی است که باعث بروز بیماری می‌­شود و برای بدن مضر است. سلول­‌های سیستم ایمنی (یعنی گلبول سفید) از طریق خون در سراسر بدن جریان دارد و در اندام­‌های مختلفی، از جمله مغز استخوان، غده­‌ی تیموس، غدد لنفاوی و طحال نیز دیده می­‌شود.

گلبول سفید انواع مختلفی دارد ولی مهم‌­ترین نوع آن در این زمینه لنفوسیت است. برخی از آزمایشات تعیین سلامت سیستم ایمنی تنها تعداد گلبول­‌های سفید خون را مشخص می­‌کنند و در برخی دیگر میزان کیفیت تعداد پادتن‌­های بدن تعیین می­‌شود. هنگام هجوم عوامل مضر به بدن، تعدادی از لنفوسیت‌­ها پروتئینی به نام پادتن تولید می‌کنند. پادتن به­‌محض تولید شدن، به مواد مضر می­‌چسبد تا سایر گلبول­‌های سفید آن را از بین ببرند و از بروز عفونت جلوگیری می­‌کند.

در دیگر آزمایشات مربوط به سیستم ایمنی، عملکرد تعدادی از لنفوسیت­‌های خاص سنجیده می‌­شود. استرس با انکوباسیون کردن گلبول­های سفید به‌­مدت چند روز ظرفیت لنفوسیت برای مبارزه با عفونت و تکثیر شدن را تضعیف می­‌کند. گفته می­‌شود هرچه میزان تکثیر بالاتر باشد، گلبول سفید عملکرد بهتری دارد. اهمیت تکثیر در این است که با هجوم عامل بیماری‌­زا به بدن، سلول­‌های ایمنی باید قبل از حذف موفقیت­‌آمیز آن تکثیر شوند تا تعداد خود را افزایش دهند. در نوع دیگری از آزمایش میزان «سمیت سلول کشنده‌­ی طبیعی» ارزیابی می‌­شود. در این روش، به­‌مدت چندساعت گلبول‌های سفید را با سلول­‌های تومور انکوباسیون می­‌کنیم تا میزان تاثیرگذاری آن در از بین بردن تومور مشخص شود. گلبول­‌های سفید هرچقدر بتوانند تعداد بیشتری از تومورها را از بین ببرند، یعنی عملکرد سلول­های کشنده‌­ی طبیعی بهتر است. اهمیت این پتانسیل در این است که سلول­‌های کشنده­‌ی طبیعی یکی از سریع­‌ترین سلول­‌های سیستم ایمنی هستند که هنگام مبارزه با ویروس و تومور واکنش نشان می­‌دهند.

عوامل استرس‌­زا

تحقیقاتی که تمرکز خود را به­‌روی تعیین رابطه‌­ی میان استرس و سیستم ایمنی گذاشته‌­اند، تاثیر عوامل مختلفی نظیر امتحان، سوگواری، طلاق، بیکاری، محاسبه­‌ی ذهنی و مراقبت از یکی از بستگان مبتلا به آلزایمر را بررسی کرده­‌اند. درمجموع، یافته­‌ها حاکی از این است که استرس هم به تغییر تعداد گلبول­‌های سفید خون و هم تعداد پادتن­‌های موجود در خون مربوط می­‌شود. به­‌علاوه، استرس در عملکرد سیستم ایمنی نیز تغییر ایجاد می­‌کند. یعنی، افرادی که دچار استرس می­‌شوند با کاهش شدید میزان تکثیر لنفوسیت و سمیت سلول­‌های کشنده‌­ی طبیعی روبه­‌رو هستند. به­‌نظر می­‌رسد بین مدت زمان استرس و میزان تغییر ایمنی ارتباط وجود دارد. مثلا، هرچقدر استرس طولانی‌­تر باشد، تعداد بیشتری از گلبول­‌های سفید خون کاهش پیدا می­‌کند. همچنین استرس درون‌­فردی (مانند طلاق و سوگواری) در مقایسه با استرس ناشی از امتحان یا بی­کاری تاثیر متفاوتی به­‌روی سیستم ایمنی می­‌گذارد.

ارتباط بین وضعیت روانی منفی (مثل اضطراب و افسردگی) و متغیرهای سیستم ایمنی نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاکی از این است که افسردگی و اضطراب با کاهش تکثیر لنفوسیت و سلول­‌های کشنده­‌ی طبیعی و همچنین تغییر در تعداد گلبول­‌های سفید خون و میزان پادتن­‌های موجود در خون مرتبط است. به­‌نظر می­رسد توانایی بدن در تولید پادتن برای یک عامل خاص به میزان اضطراب فرد وابسته است: هرچه اضطراب بیشتر باشد، پس از مواجهه با عامل بیماری‌­زا پادتن­‌های کم­تری تولید می­‌شود.

استرس یا وضعیت منفی روانی چطور می­‌تواند سیستم ایمنی را دستخوش تغییر کند؟

مکانیزم‌­های روانی و رفتاری پاسخ احتمالی این پرسش را فراهم کرده‌­اند. پاسخ مکانیزم روانی این است که استرس با فعال شدن چند سیستم، ازجمله محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال و دستگاه عصبی سمپاتیک، همراه است. فعال شدن این دو گذرگاه منجر به بالا رفتن میزان هورمون­‌های خاصی، مثل کورتیزول و کاته‌­کولامین­‌ها (اپی­نفرین و نوراپی­نفرین)، در خون می­‌شود. میزان این هورمون­‌ها در خون در عملکرد سیستم ایمنی تاثیر می‌گذارد. مثلا، افزایش شدید کورتیزول و اپی­نفرین منجر به کاهش تعداد گلبول­‌های سفید موجود در خون می­‌شود. به­‌علاوه، با افزایش کورتیزول و اپینفرین، از میزان تکثیر لنفوسیت و سلول­‌های کشنده‌­ی طبیعی هم کاسته می­‌شود.

آزادسازی هورمون­‌های دیگری مانند هورمون رشد، پرولاکتین، و اپیوئید طبیعی (بتا­اندورفین و انکفالین) نیز به‌­روی سیستم ایمنی تاثیر می­‌گذارد. این هورمون­‌ها در بافت سلولی به گیرنده‌های گلبول سفید می­‌چسبند و بدین­‌ترتیب رویشان اثر می­‌گذارند. پاسخ دیگر مربوط به مکانیزم­‌های رفتاری ماست که به تاثیر استرس در تعدیل واکنش ایمنی بدن مربوط می‌­شود. افراد مضطرب معمولا کم­تر می­‌خوابند، کم­تر ورزش می­‌کنند، رژیم غذایی ناسالمی دارند، بیشتر سیگار می­‌کشند و بیشتر از افراد غیرمضطرب از الکل و سایر مواد مخدر استفاده می­‌کنند. ثابت شده که تمام این رفتارها به‌­روی سیستم ایمنی تاثیرگذار است.

البته توضیح بروز این تغییرات در سیستم ایمنی به‌­دلیل استرس دشوار است. اگرچه کاهش میزان سمیت سلول­‌های کشنده­‌ی طبیعی در برخی بیماری­‌های خاص انسان (مانند سرطان، بیماری­‌های حاد مسری یا خودایمنی) بارز است، ولی عوارض مستقیم این کاهش به‌­روی سلامتی ثابت نشده است.

کاهش تکثیر لنفوسیت منجر به افزایش آمار مرگ‌­ومیر و بستری شدن افراد مسن در بیمارستان می­‌شود ولی بین بروز بیماری­‌های خاص به­‌واسطه­‌ی سیستم ایمنی پیوند مشخصی برقرار نیست. به­‌هرحال، واضح است که استرس تاثیر مخربی به­‌روی سلامت فرد می­‌گذارد که دست کم بخشی از آن به­‌واسطه‌­ی تضعیف سیستم ایمنی بدن رخ می‌­دهد. امید است تحقیقات آتی نشان دهد چطور می­‌توانیم، با کاهش استرس، سلامت خود را بهبود ببخشیم.